Những triết lí sống trong truyện ngắn "Bến quê" (Nguyễn Minh Châu)

Cuộc sống muôn màu muôn vẻ đã tạo nên trong mỗi con người niềm khao khát những điều mới mẻ lạ lẫm. Bởi vậy nhiều khi con người cứ dấn thân và mơ ước đến được một miền đất xa xôi nào đó mà quên đi những giá trị gần gũi thân thương bên mình. Hay đó lại là những phút giây con người ta không đủ bản lĩnh vượt qua những cám dỗ của cuộc sống để hướng đến những giá trị vững bền. Như một bài học nhẹ nhàng mà thấm thía tình người tình đời Nguyễn Minh Châu đã viết nên truyện ngắn Bến quê- một câu chuyện đầy sức ám ảnh mỗi khi gấp trang sách lại để hướng ta đến những triết lí, những ý nghĩa nhân sinh.

“Bến quê” là câu chuyện được kể lại qua cái nhìn, suy ngẫm của nhân vật Nhĩ, nhân vật trung tâm mà tác giả gửi gắm rất nhiều tâm tư cùng những chiêm nghiệm cuộc sống đáng để trăn trở. Nguyễn Minh Châu đã đặt ra những nghịch lí, có thể coi đó là những tình huống tạo nên nghịch lí để nói lên triết lí sống sâu sắc nhất. Những điều mà nhân vật Nhĩ đã nhận ra khi anh đang đứng ở bên kia cái dốc của cuộc đời cũng chính là những điều mà Nguyễn Minh Châu đúc rút nên, vừa mang tính trải nghiệm, vừa mang tính tổng kết cho một đời người. Hẳn rằng phải có sự tinh tế, sự thấu hiểu cũng như sự từng trải, tác giả mới có thể nhận ra chân lí hiển nhiên nhưng lại đầy chua xót và nuối tiếc ấy.

Có những sự thật vẫn tồn tại như một nghịch lí và ta bắt gặp những điều tưởng chừng như nghịch lí nhưng lại hết sức độc đáo ấy trong tình huống truyện ngắn. Nhĩ – nhân vật tư tưởng một con người đã đi rất nhiều nơi, gót chân anh đã hầu như đặt lên mọi xó xỉnh trên trái đất nhưng cuối đời anh lâm vào căn bệnh hiểm nghèo khiến toàn thân bị liệt và buộc chặt nơi giường bệnh. Tất cả sinh hoạt các nhân của anh đều phải nhờ vào người thân đặc biệt là Liên- vợ anh. Chính khi đặt nhân vật vào tình huống đặc biệt này tác giả đã gửi đến bạn đọc suy ngẫm về cuộc sống con người: cuộc đời và số phận con người luôn chứa đầy những điều bất ngờ nghịch lí vượt ra những dự định ước muốn và thậm chí cả những toan tính của con người. Ai ngờ rằng con người hai năm trước còn đang làm việc ở các nước Mĩ La-tinh thì bây giờ chỉ cần di chuyển hai chục phân cũng làm anh cam thấy mệt lữ như đi nửa vòng trái đất. Thế mới biết trong cuộc sống không thể lường trước được điều gì. Đó là điều mà Nguyễn Minh Chung muốn gửi đến bạn đọc. 

Không chỉ dừng lại ở đây nhà văn tiếp tục đưa nhân vật của mình vào những tình huống mới nơi mà những suy ngẫm mới được bộc lộ. Lúc này đây khi bị gắn chặt với chiếc giường Nhĩ đã tình cờ phát hiện ra vẻ đẹp lạ lùng của bãi bồi bên kia sông vào buổi sáng đầu thu qua ô cửa sổ. Không gian ngoài kia, những cảnh vật vốn quen thuộc nhưng lại hiện ra trong màu sắc và vẻ đẹp dường như lần đầu anh nhìn thấy. Những bông hoa bằng lăng thưa thớt cuối mùa nhưng đậm sắc hơn. “Tiết trời đầu thu đem đến cho con sông Hồng một màu đỏ nhạt, mặt sông như rộng thêm ra, vòm trời cũng như cao hơn”. Và cánh bãi bồi “vàng thau xen với màu xanh non kia” đối với người dân nơi đây hết sức gần gũi bình dị nhưng đối với Nhĩ nó thật mới mẻ. Nó mới mẻ bời dù đã từng đi tới không xót một nơi nào trên trái đất, thử bao của ngon vật lạ nhưng anh chưa từng để ý đến cánh bãi bồi nằm ngay cạnh nhà mình. Bởi thế cái bờ bên kia sông Hồng đối với Nhĩ là “một chân trời gần gũi mà xa lắc”. Và đến lúc này khi đã nhận ra vẻ đẹp mộc mạc gần gũi kia thì cũng là lúc anh biết mình không bao giờ có thể đặt chân đến được đó. Điều ước muốn ấy của Nhĩ chính là sự thức tỉnh về những giá trị bền vững  bình thường và giản dị của cuộc sống – những giá trị thường bị người ta bỏ quên nhất là lúc còn trẻ khi những ham muốn xa vời đang lôi cuốn họ tìm đến. Sự thức nhận này chỉ đến với người ta ở cái độ dã từng trải, với Nhĩ đó là lúc cuối đời khi phải nằm liệt giường bệnh. Đấy là một nghịch lí trớ trêu của cuộc đời : Khi nhận ra được những giá trị đích thực và giản dị của cuộc sống thì người ta không còn thời gian và khả năng để đạt được tới. Bởi thế ở Nhĩ đó là sự thức tỉnh có xen lẫn nỗi ân hận và niềm xót xa. Chính vì vậy mỗi chúng ta khi còn kịp lúc hãy quan tâm hơn để ý nhiều hơn những điều nhỏ nhặt giản dị quanh ta chứ không phải mãi đi tìm những gì đó xa vời.

Cái triết lí này cũng được tác giả thể hiện qua hình ảnh của Liên người vợ tần tảo của Nhĩ. Có thể nói cãi quãng thời gian Nhĩ bị bệnh là quãng thời gian quan trọng có ý nghĩ lớn hơn so với cả cuộc đời bôn ba của anh. Khi đó anh được gần gũi vợ con và nhờ vậy lần đầu tiên “Nhĩ để ý thấy Liên mặc tấm áo vá”. Anh cảm nhận được sự chịu thương chịu khó sự nhẫn nhục chịu đựng của vợ mình qua “tiếng bước chân rón rén quen thuộc suốt cả một đời người đàn bà trên những bậc thang mòn lõm.” Không phải ngẫu nhiên mà tác giả để cho hình ảnh Liên xuất hiện trong dòng suy nghĩ của Nhĩ vào những ngày cuối đời. Lúc này Nhĩ mới thực sự thấu hiểu với lòng biết ơn sâu sắc người vợ: “tâm hồn Liên vẫn giữ nguyên vẹn những nét tần tảo và chịu đựng hi sinh từ bao đời xưa, và cũng chính nhờ chính điều đó mà sau nhiều ngày tháng bôn tẩu tìm kiếm, Nhĩ đã tìm thấy được nơi nương tựa là gia đình trong những ngày này”. Liên như là hiện thân của cái bến quê mà Nhĩ đã từng vô tâm không nhận ra. Nhĩ nhìn thấy tấm áo vá của vợ khi anh đã nhận thức được giá trị của cái gần gũi, bình dị. Sự tần tảo, chịu đựng hi sinh ở Liên cũng là vẻ đẹp của người phụ nữ Việt Nam nói chung.

Và đối với truyện ngắn này cái triết lí về cuộc sống được thể hiện sâu sắc nhất có lẽ là “ con người ta trên đường đời thật khó tránh khỏi những điều vòng vèo chùng chình”. Vẻ đẹp của bãi bồi bên kia sông đã khiến Nhĩ khao khát một lần đặt chân đến. Nhưng biết mình không làm gì được, cuối cùng Nhĩ đã nhờ đứa con trai là Tuấn sang bên đó hộ mình, để ngắm nhìn bãi bồi màu mỡ, phù sa. Nhưng ở đây anh lại gặp một nghịch lí nữa: đứa con không hiểu được ước muốn của người cha nên làm một cách miễn cưỡng và rồi lại bị cuốn hút vào trò chơi hấp dẫn mà nó gặp trên đường đi, để rồi có thể lờ chuyến đò ngang duy nhất trong ngày. Anh không trách đứa con trai bởi vì “nó đã thấy có gì đáng hấp dẫn ở bên kia sông đâu họa chăng chỉ có anh đã từng trải đã từng in gót chân khắp mọi chân trời xa lạ mới nhìn thấy hết sự giàu có lẫn vẻ đẹp của một cái bãi bồi sông Hồng..cả những nét tiêu sơ” của nó. Ta thấy cái sự “vòng vèo hay chùng chình” đó chính là cám dỗ mà con người khó có thể vượt qua được. Nếu không có đủ mạnh mẽ, không biết tỉnh táo thì sẽ không có đủ bản lĩnh để vượt qua, dễ bị cuốn vào vòng xoáy đó. Nhĩ bất lực nhìn con trai và cố vươn tới cửa sổ “khoát khoát”. Hành động cuối cùng này của Nhĩ có thể hiểu là anh đang cố dồn chút sức lực cuối cùng để bảo đứa con trai hãy mau lên để kéo lỡ chuyến đò duy nhất trong ngày. Những hình ảnh này còn gợi ra ý nghĩa khái quát hơn: muốn thức tỉnh moi người khỏi cái vòng vèo chùng chình mà chúng ta đang sa vào trên đường đời, để dứt ra khỏi nó hướng tới những giá trị đích thực giản dị gần gũi và bền vững. Truyện khép lại bằng hình ảnh "chuyến đò ngang mỗi ngày một chuyến... vừa chạm vào cái bờ đất lở dốc đứng phía bên này". Bên này là thị thành, bên kia là bến quê. Bên này chông chênh xói lở, bên kia vững vàng bồi đắp. Sự tương phản này như một lời cảnh tỉnh về nhận thức, ý thức giữ gìn những giá trị bình dị, vẻ đẹp của cái thân tình, gần gũi, để người ta không phải thảng thốt bởi "những tảng đất đổ oà vào giấc ngủ".

Truyện ngắn của Nguyễn Minh Châu sau năm 1975 đều là những quan sát chiêm nghiệm của nhà văn về cuộc đời và con người. Ngòi bút của Nguyễn Minh Châu hướng vào đời sống thế sự nhân sinh thường ngày để phát hiện những chiều sâu của đời sống với bao nhiêu quy luật và nghịch lí vượt ra khỏi giới hạn chật hẹp trong những cách nhìn, cách nghĩ quen thuộc của xã hội và chính tác giả. Nhiều tác phẩm của Nguyễn Minh Châu là những cuộc đối chứng với quan niệm và nhận thức cũ, để nhận ra và thấu hiểu cái điều mà tác giả gọi là “cuộc đời vốn đa sự, con người thì đa đoan”. Điều đặc sắc trong Bến quê là ở chỗ triết lí cảu truyện là những chiêm nghiệm thâm trầm mà giản dị mang ý nghĩa tổng kết của một đời người, chỉ có thể có được dưới ngòi bút của một nhà văn thấu hiểu lẽ đời, tình đời, không chỉ “sống” nhiều à còn có một năng lực nghiệm sinh sâu sắc.

Nhà văn Nguyên Ngọc từng tôn vinh  Nguyễn Minh Châu “ thuộc số những nhà văn mở đường tinh anh và tài năng nhất của văn học ta hiện nay”. Trong con người và mỗi trang sách của Nguyễn Minh Châu dưới cái vẻ khiêm nhường thâm trầm , giản dị luôn cháy sáng một ngọn lửa nồng đượm – ngọn lửa được thắp lên từ khát vọng tìm kiếm sự thật và tiinh thần nhân bản bền vững , về những bài học triết lá sâu sắc về cuộc sống mà “Bến quê” là một tác phẩm như vậy. Và cái ngọn lửa ấy tiếp tục tỏa ánh sáng và truyền sức nóng của nó đến các thế hệ người đọc.

                                                                                                                            NMT